Γράφει ο Βασίλης Κερασιώτης, δικηγόρος ΔΣΑ Παρ’ Αρείω Πάγω.
Η πρόσφατη κυβερνητική πρωτοβουλία για την αυστηροποίηση του νομικού πλαισίου που αφορά στην παράνομη διαμονή, μετατρέποντας το διοικητικό αδίκημα σε ποινικό, έχει πυροδοτήσει έντονο δημόσιο διάλογο. Μια από τις κεντρικές ιδέες του νομοσχεδίου βασίζεται στην υπόθεση εργασίας ότι η απειλή μακρόχρονης φυλάκισης από δύο ως πέντε χρόνια, η οποία θα αναστέλλεται μόνο σε περίπτωση οικειοθελούς επαναπατρισμού, θα αυξήσει τον αριθμό των απελάσεων. Πρόκειται για μέτρο που δεν έχει συμφωνηθεί, πολλώ μάλλον εφαρμοστεί σε επίπεδο ΕΕ.
Είναι όμως τόσο απλό; Η υπέρμετρη ποινικοποίηση της παράνομης διαμονής μεταναστών δεν οδηγεί σε αύξηση των απελάσεων, αλλά αντιθέτως σε μια de facto μονιμοποίηση της παράτυπης παραμονής τους. Η ανάλυση του φαινομένου υποδεικνύει ότι η αυστηροποίηση των ποινών συχνά επιφέρει αποτελέσματα αντίθετα από τα επιδιωκόμενα, περιπλέκοντας την κατάσταση για τις αρχές και επιδεινώνοντας τις συνθήκες διαβίωσης για τους μετανάστες. Γιατί η ποινικοποίηση δεν οδηγεί απαραίτητα σε περισσότερες απελάσεις; Η λογική πίσω από την αυστηροποίηση των ποινών είναι η αποτροπή και η διευκόλυνση των διαδικασιών επιστροφής.
Ωστόσο, η διεθνής εμπειρία και η ανάλυση του ζητήματος αναδεικνύουν μια σειρά από παράγοντες που εμποδίζουν την επίτευξη αυτού του στόχου:
-Υπερφόρτωση του δικαστικού συστήματος: Η μετατροπή μιας διοικητικής παράβασης σε ποινικό αδίκημα αυξάνει δραματικά το φόρτο εργασίας για την αστυνομία, τις εισαγγελίες και τα δικαστήρια. Οι χρονοβόρες και δαπανηρές ποινικές διαδικασίες δεν εγγυώνται την ταχύτερη απέλαση. Καταρχήν το ρυθμιστικό πλαίσιο του νέου νόμου παραγνωρίζει την έννοια των μη απελάσιμων υπηκόων τρίτων χωρών για τους οποίους δύναται να εφαρμοστούν, στα πλαίσια της ως τώρα εφαρμοζόμενης διοικητικής διαδικασίας, ηπιότερα της κράτησης μέτρα. Τι νόημα θα είχε λοιπόν μια ποινή φυλάκισης πχ 13 μηνών χωρίς αναστολή σε παλαιστίνιο που εισήλθε παράτυπα από το αεροδρόμιο Αθηνών, εφόσον δεν υφίσταται λογική προοπτική απομάκρυνσης; Περαιτέρω, στις περιπτώσεις υφ’ όρων απόλυσης κρατούμενων για παράνομη είσοδο/παραμονή από σωφρονιστικό κατάστημα θα χορηγείται από την αποκεντρωμένη Διοίκηση ειδική βεβαίωση νόμιμης διαμονής για το διάστημα μέχρι την πλήρη έκτιση της ποινης. Με άλλα λόγια η ποινικοποίηση θα οδηγήσει σε νομιμοποίηση διαμονής (!). Είναι σαφές ότι η υπόθεση εργασίας περί ποινικής καταστολής, η οποία δήθεν θα πειθαναγκάσει τους πολίτες αυτούς στο να επαναπατριστούν είναι έωλη νομικά. Η χρησιμοποίηση των μέσων του ποινικού καταναγκασμού ως μέσου για επίτευξη σκοπού διοικητικής απομάκρυνσης είναι ατελέσφορη. Περαιτέρω, θα μπορούσε να κριθεί μη συμβατή με την οδηγία Επιστροφών στο βαθμό που κάθε ποινική υπόθεση υπόκειται σε έφεση, αναίρεση, αίτηση αναστολής εκτέλεσης κατ άρθρο 497 Παρ 7 ΚΠΔ κλπ, νομικές δυνατότητες οι οποίες σε καμία περίπτωση δεν εξυπηρετούν την προοπτική απομάκρυνσης με τη δέουσα επιμέλεια.
-Έλλειψη αποτρεπτικού αποτελέσματος: Έρευνες σε χώρες που έχουν υιοθετήσει παρόμοιες πολιτικές, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, δεν έχουν καταδείξει σαφή αποτρεπτική επίδραση της ποινικοποίησης στη μετανάστευση. Οι λόγοι που ωθούν τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν τις χώρες τους (πόλεμος, φτώχεια, διώξεις) είναι συχνά τόσο ισχυροί που ο κίνδυνος ποινικών κυρώσεων δεν αρκεί για να τους αποτρέψει.
Διαβάστε επίσης: Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες και η ΕΕΔΑ εκφράζουν την ανησυχία τους για τη ρητορική σε βάρος της κοινωνίας των πολιτών
Αποτέλεσμα όλων των ανωτέρω είναι οι μετανάστες που ζουν στην παρανομία θα αναγκάζονται να δημιουργήσουν παράλληλες δομές για την επιβίωσή τους, έξω από κάθε επίσημο πλαίσιο. Αυτό τους καθιστά ευάλωτους σε κάθε είδους εκμετάλλευση, αλλά ταυτόχρονα ενισχύει τη συνοχή των κοινοτήτων τους και την αλληλεξάρτησή τους, καθιστώντας την παραμονή τους, αν και επισφαλή, πιο μόνιμη. Παράλληλα η ποινικοποίηση της διαμονής καθιστά σχεδόν αδύνατη τη μελλοντική νομιμοποίηση. Ένα ποινικό μητρώο μπορεί να αποτελέσει ανυπέρβλητο εμπόδιο για οποιαδήποτε αίτηση άδειας διαμονής, ακόμα και αν στο μέλλον πληρούνται οι προϋποθέσεις.
Έτσι, οι άνθρωποι εγκλωβίζονται σε έναν φαύλο κύκλο παρανομίας. Η αδυναμία πρόσβασης σε νόμιμη εργασία, υγειονομική περίθαλψη και εκπαίδευση οδηγεί σε βαθύ κοινωνικό αποκλεισμό. Αυτή η συνθήκη, αν και εξαιρετικά δύσκολη, γίνεται για πολλούς μια μακροχρόνια πραγματικότητα, οδηγώντας σε μια de facto, αν και όχι de jure, μονιμοποίηση της παρουσίας τους στη χώρα, συνήθως υπό ιδιαίτερα καταχρηστικούς όρους εργασίας.
Κατά συνέπεια η προσέγγιση αυτή φαίνεται να αγνοεί τις πολύπλοκες κοινωνικές δυναμικές της μετανάστευσης και να δημιουργεί περισσότερα προβλήματα από αυτά που αποσκοπεί-υποτίθεται- να λύσει, οδηγώντας στη δημιουργία μιας μόνιμα περιθωριοποιημένης κοινωνικής ομάδας, με αρνητικές συνέπειες τόσο για τους ίδιους τους μετανάστες όσο και για την κοινωνία υποδοχής.
*Το άρθρο του Βασίλη Κερασιώτη, δημοσιεύτηκε με αφορμή το υπό διαβούλευση κυβερνητικό νομοσχέδιο παρανομοποίησης των μεταναστών, στην Εναλλακτική Παρέμβαση Δικηγόρων Αθήνας, στις 28/08/2025
